جوش شیرین چیست؟ کاربردهای آن در مصارف خانگی و صنعتی چیست؟

جوش شیرین یا سدیم بی کربنات(Sodium bicarbonate)، با فرمول شیمیایی NaHCO₃ به نام های دیگری همچون سدیم هیدروژن کربنات یا بی کربنات سودا نیز معروف است. ظاهر این نمک جامد سفید رنگ بوده و دارای کریستال های ریز است که دارای خاصیتی قلیایی و شور مزه است.

تاریخچه جوش شیرین

در چشمه های آب گرم، جوش شیرین به عنوان یک ماده طبیعی وجود دارد و عمدتا از خاکستر سودا طبیعی و مصنوعی تولید می شود. در ابتدا مصریان باستان از رسوبات این ماده استفاده می کردند و پس از آن در نیویورک برای تهیه نان استفاده شد.

نیکلاس لبلانک که یک شیمیدان فرانسوی بود در سال 1791، کربنات سدیم را سنتز کرد که به نام خاکستر سودا نیز معروف است. سپس در برلین در سال 1801، والنتین رز که یک داروساز بود، بی کربنات سدیم را کشف کرد.

تولید بی کربنات سدیم

بزرگترین مصرف کننده و تولید کننده این ماده در دنیا، کشور چین است. پس از چین آمریکای شمالی دومین منطقه دنیاست که به عنوان تولید کننده این ماده شناخته شده است. در رتبه سوم نیز اروپای غربی و دیگر کشورهای آسیایی قرار گرفته اند.

جوش شیرین حاوی 1.7 گرم خاکستر و 1260 میلی گرم سدیم است و فاقد کالری، چربی و کربوهیدرات است. تولید بی کربنات سدیم تحت دو فرآیند مرطوب و خشک انجام می شود. اما در مقیاس بزرگ معمولا از روش مرطوب استفاده می شود.

در روش مرطوب در سه مرحله بی کربنات سدیم تولید می شود. در مرحله اول که آماده سازی نام دارد، ناخالصی های محلول جدا می شود و به مخزن ذخیره محلول تصفیه منتقل می شود. مرحله دوم تبلور است، که در آن بلورهای بی کربنات سدیم پس از تزریق دی اکسید کربن و انجام واکنش، رسوب می کنند. جداسازی بلورها از محلول در این مرحله به کمک سانتریفیوژ انجام می شود. در مرحله آخر نیز بی کربنات سدیم جدا شده خشک می شود و با الک در اندازه دلخواه جدا می شود.

انواع جوش شیرین

انواع مختلفی از این ماده برای کاربردهای مختلف وجود دارد. پودر جوش شیرین، جوش شیرین خرد شده، جوش شیرین صنعتی و خوراکی چهار نوع مختلف این ماده هستند.

نکته قابل توجه این است که از جوش شیرین صنعتی به دلیل قوی تر بودن، در پخت و پز نباید استفاده شود. هر چند از هر دو نوع صنعتی و خوراکی برای تمیز کردن و ضد عفونی کردن می توان استفاده کرد. اما استفاده از جوش شیرین صنعتی، به دلیل قوی تر بودن ترکیبات در شستشو و ضد عفونی کردن بسیار بیشتر است.

در تشخیص تفاوت بین نوع صنعتی و خوراکی می توان به این نکته توجه داشت که نوع صنعتی نرم تر از خوراکی است. همچنین روی بسته بندی های جوش شیرین صنعتی ذکر شده که از 100 درصد کربنات سدیم تشکیل شده در صورتی که نوع خوراکی آن از 100درصد بی کربنات سدیم تشکیل نشده است.

کاربرد درمانی جوش شیرین

هنگام حل شدن در آب این ترکیب به کاتیون سدیم (⁺Na) و آنیون بی کربنات (^–HCO₃) تجزیه می شود. به دلیل داشتن خاصیت قلیایی می تواند باعث خنثی شدن اسید شود. در نتیجه یکی از بهترین کاربرد های بی کربنات سدیم در درمان بیماری ها، درمان سوزش معده است. سوزش معده به دلیل اسیدیته بالا در بدن ایجاد می شود که جوش شیرین به دلیل خاصیت قلیایی به کاهش اسید معده بسیار کمک می کند.

جوش شیرین باعث کاهش درد های ناحیه شکم می شود و یکی از ویژگی های اصلی آن داشتن خاصیت متخلخل کنندگی است. سالانه صد ها هزار تن جوش شیرین در دنیا تولید شده و در کاربردهای مختلف استفاده می گردد.

کاربرد جوش شیرین در آشپزی

---

تفاوت جوش شیرین و بکینگ پودر

بکینگ پودر از واکنش جوش شیرین (که ترکیبی قلیایی است) با اسید به وجود می آید. نکته مهم این است که در بکینگ پودر تا زمانی که مایعی اضافه نشود، واکنشی اتفاق نمی افتد. دلیل این امر این است که اسیدی که در داخل بکینگ پودر وجود دارد معمولا به شکل نمک بوده و تا زمانی که مایعی به آن اضافه نشود، فعال نمی شود. اما از جوش شیرین در مواردی استفاده می شود که مواد اسیدی مانند ماست یا سرکه در ترکیب ماده غذایی وجود داشته باشد.

کاربرد بی کربنات سدیم در زیبایی

از جوش شیرین در مراقبت از پوست و مو و دندان نیز می توان استفاده کرد. خواص جوش شیرین در تسکین خارش پوست و همچنین لایه برداری از پوست بسیار قابل توجه است. برای کاهش تیرگی های پوست در ناحیه زیر بغل نیز از آن استفاده می شود. رفع جوش های سر سیاه روی پوست نیز از خواص این ماده است. جوش شیرین باعث نرم شدن دست ها می شود و همینطور برای ماساژ دادن پا به عنوان یک تسکین دهنده می توان استفاده کرد. در مواردی می توان به عنوان بوگیری طبیعی نیز از آن استفاده کرد. در برخی موارد نیز شوره سر با کمک جوش شیرین درمان می شود.

استفاده از محلول جوش شیرین و آب گرم در بیرون آوردن اشیا تیزی که به درون پوست نفوذ می کنند، بسیار موثر است. به طور مثال اگر خار در درون پوست شما وجود داشته باشد با خیساندن ناحیه آسیب دیده توسط این محلول، پس از چند روز آن را به راحتی می توان بیرون آورد.

در التهابات لثه و بوی بد دهان نیز جوش شیرین کاربرد دارد. همچنین برای پاک کردن دندان نیز می توان از آن استفاده کرد، ولی باید توجه داشت که باعث ساییدن مینای دندان می شود و استفاده طولانی مدت از آن معمولا توصیه نمی شود. به دلیل خاصیت جوش شیرین در از بین بردن باکتری ها و میکروب های دهان، می توان نصف قاشق چایخوری از آن را با نصف لیوان آب گرم مخلوط کرد و به عنوان دهانشویه استفاده نمود.

کاربرد جوش شیرین در آتشنشانی

در تولید کپسول های اتشنشانی از این ماده بسیار استفاده می شود. جوش شیرین به دلیل اینکه در برابر حرارت باعث آزاد شدن گاز دی اکسید کربن می شود و منبسط می شود، گزینه ای مناسب در تهیه گاز کپسول های آتشنشانی است. در هنگام آتش سوزی، استفاده از آن باعث می شود کف دی اکسید کربن به صورت یک پوشش روی آتش قرار بگیرد و از رسیدن اکسیژن به آتش و قدرت گرفتن آن، جلوگیری نماید. آتش ناشی از روغن و مواد نفتی یا جریان الکتریکی با کمک کف ناشی از ترکیب ذکر شده فوق، به راحتی خاموش می شود.

در خاموش کردن آتش ناشی از سرخکن ها نمی توان از این ترکیب استفاده کرد، زیرا ممکن است گاز تولید شده باعث شود تا ذرات روغن داغ به اطراف پرت شود و باعث ایجاد خطر و آسیب مضاعف گردد.

کاربرد بی کربنات سدیم در صنعت

به طور کلی جوش شیرین صنعتی کاربرد های بسیاری دارد. در صنعت زمانی که با قطعات و تاسیسات فلزی سروکار داشته باشید و بخواهید برای تولید، اتصال، تعمیر و یا نصب این قطعات اقداماتی را انجام دهید، از جوش شیرین می توانید استفاده نمایید.

در هنگام تعمیرات و یا ساخت ساختمان ها برای ایجاد اتصال بین قطعات فلزی مانند ستون ها و یا لوله ها از جوش شیرین استفاده می شود. همچنین در جوش کاری تاسیسات مربوط به صنایع نفت و گاز کاربرد جوش شیرین بسیار رایج است. در زمان تولید یا تعمیر قطعات مربوط به صنایع فلز کاری و خودرو سازی، همچنین در صنعت هوا و فضا از جوش شیرین استفاده می شود.

دیگر کاربرد های جوش شیرین

در نتیجه می توان گفت از جوش شیرین در صنایع مختلف و برای کاربرد های متفاوتی نیز استفاده می شود. در صنایعی مانند ساختمان سازی، فلز کاری، خودروسازی، داروسازی، پالایشگاهی، دریایی، هوا و فضا، نیروگاه ها، غذایی، برق، الکترونیک و فضای سبز از جوش شیرین استفاده های بسیاری می شود.

• خاصیت قلیایی جوش شیرین و تولید گاز کربن دی اکسید آن، باعث شده تا در فرآیند های مختلف نقش کاتالیزور داشته و پرکاربرد باشد.
• در تصفیه شیمیایی گِل حفاری از این ماده استفاده می شود، زیرا باعث می شود تا یون های کلسیم و آهک که باعث آلوده شدن گِل حفاری شده اند، از آن جدا گردد.
• در آزمایشگاه های شیمیایی نیز از جوش شیرین، به دلیل خاصیت خود به خودی واکنش با اسید ها استفاده می شود. این خاصیت باعث می شود تا محلول های ناخواسته اسیدی، که در آزمایشگاه تولید می شوند، را خنثی کرد.
• در صنعت نساجی از این ماده برای انجام عملیات چاپ و رنگرزی، در صنعت چرم برای خنثی کردن عوامل رنگرزی استفاده می شود.
• در فرآیند تولید لاستیک و پلاستیک هم از بی کربنات سدیم استفاده می شود. این ماده با آزاد کردن دی اکسید کربن، به عنوان یک عامل دمنده در این فرآیند کاربرد دارد.
• در فرآیند تولید پلاستیک و پلیمر نیز به عنوان کاتالیزور بسیار موثر است.
• کنترل بیولوژیکی فاضلاب ها به کمک این ماده انجام می شود. بی کربنات سدیم باعث می شود تا محیط قلیایی در فاضلاب ها حفظ شود و بوی سولفید به خوبی کنترل شود.
• در گوگرد زدایی از گازهای حاصل از دودکش نیز کاربرد دارد، زیرا باعث می شود تا دی اکسید گوگرد جمع شده و گازهای صنعتی تصفیه شوند.
• در دام و طیور نیز از جوش شیرین برای اهدافی مانند درمان نفخ دام، رفع عارضه اسیدوز متابولیک، پیشگیری از بیماری آسیت، بهبود تولید شیر به لحاظ کمی و کیفی، افزایش ضخامت پوشته تخم مرغ و کمک به هضم غذا استفاده می شود. از طرفی می توان برای کاهش اثرات منفی استرس گرمایی و گروهی و همچنین در جیره دام و طیور استفاده کرد.

توجه: در آخر در نگهداری از بسته های جوش شیرین باید دقت داشت این ماده خاصیت انفجار و مشتعل شدن ندارد، اما باید در محل خشک و بدون رطوبت با تهویه مناسب نگهداری شود.